LÊ HỮU TRÁC - ĐẠI DANH Y, NHÀ VĂN HÓA XUẤT SẮC CỦA DÂN TỘC VIỆT NAM

         Ba thế kỷ đã trôi qua kể từ ngày ngọn lửa y đức và y thuật của Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác được thắp sáng. Vượt qua thăng trầm của lịch sử, ánh sáng ấy vẫn rực rỡ, soi đường cho biết bao thế hệ bác sĩ, thầy thuốc Việt Nam. Năm 2024, Việt Nam tổ chức lễ kỷ niệm trọng thể 300 năm ngày sinh của vị đại danh y, nhà văn hóa xuất sắc của dân tộc, chúng ta cùng nhìn lại cuộc đời và sự nghiệp của một con người phi thường, người không chỉ để lại di sản vô giá cho y học cổ truyền Việt Nam mà còn là biểu tượng của lòng nhân ái, đức hi sinh và tinh thần cống hiến không màng danh lợi.

           1. Cuộc đời của Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác

       Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác (còn có tên là Lê Hữu Huân) sinh năm Giáp Thìn 1724 tại làng Liêu Xá, huyện Đường Hào, phủ Thượng Hồng, trấn Hải Dương (nay là xã Liêu Xá, huyện Yên Mỹ, tỉnh Hưng Yên). 

         Thuở nhỏ Lê Hữu Trác nổi tiếng học giỏi, năm 16 tuổi thân phụ qua đời nên Ông phải rời Kinh thành về quê chịu tang cha và trông nom gia đình. Tại quê nhà, Lê Hữu Trác chăm lo đèn sách để tiến thân bằng khoa cử, nhưng chỉ thi đến bậc Sinh đồ rồi nghỉ. Bấy giờ xã hội rối ren, Ông bắt đầu nghiên cứu binh thư, luyện tập võ nghệ và gia nhập quân đội. Tuy nhiên, sau mấy năm chinh chiến, thấy cảnh binh đao gây ra nhiều đau thương cho người dân, nên Ông muốn rời khỏi quân đội, nhiều lần từ chối sự đề bạt thăng thưởng. Năm 1746, sau khi người anh cả mất, Lê Hữu Trác viện cớ xin rời khỏi quân ngũ để chăm mẹ già và các cháu nhỏ mồ côi ở thôn Bàu Thượng, xã Tình Diệm (nay là xã Quang Diệm, huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh). 

         Do đau yếu triền miên, Lê Hữu Trác đến nhà thầy thuốc Trần Độc ở Thành Sơn chữa bệnh ; trong dịp này, Ông được đọc sách “Phùng Thị cẩm nang” của Phùng Triệu Trương - danh y dưới triều nhà Thanh (Trung Hoa). Qua bàn luận, nhận thấy Lê Hữu Trác là người am hiểu lý luận âm dương của nghề thuốc, thầy Trần Độc đã truyền dạy nghề thuốc cho Ông. Từ đó, Lê Hữu Trác chuyên tâm học nghề làm thuốc, chữa bệnh cứu người.

        Năm 1758, Lê Hữu Trác lên Kinh thành Thăng Long nhằm trau dồi nghề nghiệp nhưng không tìm được thầy giỏi nên quay về đọc sách, nghiên cứu y dược. Trong thời gian này, Ông tiếp tục nghiên cứu, hiểu được Dịch lý, Âm dương trong kinh điển y học “Phùng Thị cẩm nang”. Ít năm sau, Lê Hữu Trác chính thức hành nghề thuốc, chữa bệnh, dạy học trò, nghiên cứu sách y học, trao đổi lý luận, biên soạn và hoàn thành cơ bản bộ sách Lãn Ông tâm lĩnh vào năm 1770. 

         Năm 1782, tiếng tăm thầy thuốc Hải Thượng Lãn Ông đã truyền tới Kinh thành, chúa Trịnh triệu Lê Hữu Trác về Kinh để chữa bệnh cho thế tử Trịnh Cán và chúa Trịnh Sâm. Trong chuyến đi này, Lê Hữu Trác đã viết cuốn Thượng Kinh ký sự. Trở về quê mẹ, Lê Hữu Trác tiếp tục hành nghề thuốc, biên soạn và hoàn thiện bộ sách Lãn Ông tâm lĩnh. 

         Lê Hữu Trác mất vào ngày Rằm tháng Giêng năm Tân Hợi (1791). Sau khi qua đời, các bài thuốc và sách của Lê Hữu Trác đều được lưu truyền, sử dụng rộng rãi; các di sản y học, văn học, y đức của Ông được nhiều thế hệ học trò, các nhà nghiên cứu đánh giá rất cao và học tập, noi theo. Với những công lao, cống hiến to lớn đối với nền y học Việt Nam và thế giới, Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hiệp quốc (UNESCO) vinh danh là “Danh nhân văn hóa và sự kiện lịch sử niên khóa 2024 - 2025”. [Trích đề cương tuyên truyền 300 năm ngày sinh Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác của Ban Tuyên giáo Trung ương].

         2. Tấm gương sáng ngời mẫu mực về y đức

        Y đức là tư tưởng và kim chỉ nam cho mọi hành động của những người hành nghề y cứu người. Trong cuộc đời của mình danh y Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác luôn đặt nó lên hàng đầu thể hiện qua nhiều tác phẩm của ông như: Y huấn cách ngôn và các tập Dương án, Âm án, Y lý thâu nhàn, Thượng Kinh ký sự. Ông luôn đặt y đức, lòng thương người và trách nhiệm với bệnh nhân lên hàng đầu. Người hành nghề chữa bệnh cứu người không chỉ là người có chuyên môn, y thuật cao minh mà còn phải có tấm lòng từ bi, nhân nghĩa, cảm thông sâu sắc với nỗi đau của người bệnh, không màng tiền tài, vật chất và danh lợi. Suốt đời, Hải Thượng Lãn Ông không vương vào vòng danh lợi. Ông có hai câu thơ tỏ chí của mình:

"Công danh trước mắt trôi như nước,

Nhân nghĩa trong lòng chẳng đổi phương."

         Ông cho rằng người thầy thuốc cần có 8 đức tính được bao hàm trong 8 chữ: “Nhân” (nhân từ), Minh (sáng suốt), Đức (đức độ), Trí (trí tuệ), Lượng (sự bao dung), Thành (thành thật), Khiêm (khiêm tốn), Cần (siêng năng); và 8 tội cần phải tránh: Lười biếng, Keo kiệt, Tham lam, Dối trá, Bất nhân, Hẹp hòi, Thất đức, Dốt nát. Tư tưởng đó về y đức của Ông đã góp phần quan trọng xây dựng nên nền tảng y đức của y học Việt Nam.

         3. Nhà văn hóa lớn của dân tộc

        Không chỉ có y thuật cao minh, các chữa bệnh tài tình ứng dụng và chuyển hóa linh hoạt từ các bài thuốc của Trung Hoa cho phù hợp với con người và đất nước ta được đúc kết trong nhiều sách y do chính tay ông ghi chép như: Hải Thượng Y tông tâm lĩnh, Y trung quan kiện , Y hải cẩu nguyên, Thượng Kinh ký sự; Vận khí bí điển. Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác còn nổi tiếng là một nhà văn hóa lớn của dân tộc.

         Lê Hữu Trác vừa là nhà thơ, vừa là nhà văn có phong cách, cá tính tài hoa, độc đáo và có nhiều đóng góp quan trọng cho lịch sử văn học dân tộc. Ông để lại một khối lượng thơ không nhỏ, có thể phân thành hai loại: thơ “diễn ca”, được dùng như một phương tiện, cách thức để chuyển tải nội dung y học, vì vậy Ông chỉ chú trọng vần, nhạc tính, giúp cho người đọc dễ nhớ, từ đó mà vận dụng vào phòng bệnh, chữa bệnh, có thể kể đến tập Vệ sinh yếu quyết biên soạn trong bộ y học toàn thư Hải thượng y tông tâm lĩnh; thơ nghệ thuật, đó là những bài thơ sáng tác trong thời kỳ làm thuốc, loại thơ này đậm tính trữ tình, dạt dào cảm xúc, ngôn ngữ tinh tế, giàu tính tạo hình và biểu cảm, sáng tác theo cảm hứng và quy luật đặc thù của nghệ thuật thi ca rõ nét ở các bài thơ trong Thượng kinh ký sự. Với tư cách là nhà văn hóa, Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác không chỉ am hiểu mà còn tổng hợp, tinh lọc các giá trị văn hóa bên ngoài (các triết thuyết: Nho, Phật, Lão, Lý dịch, Kinh dịch, Âm dương, Ngũ hành...); giá trị văn hóa truyền thống bản địa, ở cả hai nguồn bác học và dân gian và từ nhiều trước tác của tiền nhân, nhất là trên lĩnh vực y học (Bảo sinh diên thọ toàn yếu, Toàn thư của Cảnh Nhạc, Nam dược thần hiệu của Tuệ Tĩnh ...). Từ đó đúc kết, kế thừa và kiến tạo sản phẩm mới, giá trị mới và đưa vào thực tiễn ứng dụng (chữa bệnh cứu người, làm thuốc, đào tạo học trò, truyền bá y đạo, nhân đạo)... Với vốn văn hóa uyên thâm, vốn sống phong phú, tài năng sáng tạo và tấm lòng nhân ái bao dung, Lê Hữu Trác luôn nói đi đôi với làm, lý thuyết gắn liền với thực tiễn, thực hành... Tất cả lời nói và hoạt động của Ông đều hướng về con người, về Chân - Thiện - Mỹ.

         Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác vừa là một mẫu hình lương y tận hiến, một mẫu hình của nhà văn sáng tạo, vừa là một mẫu hình trí thức/ kẻ sĩ biết “xuất”, “xử”/ “hành”, “tàng” tỉnh táo trên cơ sở lấy nghĩa lớn và đức nhân làm trọng. Có thể thấy trong tư cách nào và ở lĩnh vực hoạt động nào, Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác luôn là một Nhân cách - Trí tuệ - Tâm hồn lớn; là tấm gương về lao động, học tập và sáng tạo; sống vì dân, vì con người, vì nghĩa cả. [Trích đề cương tuyên truyền 300 năm ngày sinh Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác của Ban Tuyên giáo Trung ương].

         Tư tưởng Lê Hữu Trác không chỉ ảnh hưởng sâu rộng đến nền y học cổ truyền Việt Nam mà còn tiếp tục có giá trị trong bối cảnh y học hiện đại. Những triết lý của Ông về y đức, y lý, y thuật không chỉ là kim chỉ nam cho ngành y cổ truyền mà còn là những nguyên tắc cốt lõi mà y học hiện đại đang hướng tới. Những tác phẩm của Ông không chỉ là tài liệu y học quý giá mà còn là những giá trị, bài học về đạo đức, trách nhiệm và lòng nhân ái của người thầy thuốc. [Trích đề cương tuyên truyền 300 năm ngày sinh Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác của Ban Tuyên giáo Trung ương]. Để tưởng nhớ công ơn và những đóng góp của Lê Hữu Trác, Nhân dân đã xây dựng các Khu Di tích Hải Thượng Lãn Ông tại làng Liêu Xá, huyện Yên Mỹ, tỉnh Hưng Yên (được tôn tạo vào cuối thế kỷ XVIII, sau đó trùng tu vào các năm 1990 và 2006) và tại huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh. Đây là các quần thể di tích lưu giữ những tư liệu, hiện vật quý liên quan đến cuộc đời, sự nghiệp khám chữa bệnh của  Lê Hữu Trác, bao gồm: Nhà tưởng niệm Hải Thượng Lãn Ông; Nhà thờ Đại tôn họ Lê Hữu; Khu mộ Tổ họ Lê Hữu; Nhà thờ Hoàng giáp Lê Hữu Danh… Các di tích này đã được xếp hạng di tích quốc gia và đầu tư tôn tạo; nhiều con đường, trường học trên cả nước được đặt tên Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác. [Trích đề cương tuyên truyền 300 năm ngày sinh Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác của Ban Tuyên giáo Trung ương].

         Đặc biệt để ghi nhận, tôn vinh những công lao, đóng góp, cống hiến của Hải Thượng Lãn Ông cho nền y học Việt Nam và thế giới, tại phiên họp Đại Hội đồng Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hiệp quốc (UNESCO) lần thứ 42 ngày 21/11/2023 ở Thủ đô Paris, Cộng hòa Pháp đã thông qua Nghị quyết phê chuẩn danh sách các "Danh nhân văn hóa và sự kiện lịch sử niên khóa 2024 - 2025", trong đó có hồ sơ kỷ niệm 300 năm ngày sinh của Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác. [Trích đề cương tuyên truyền 300 năm ngày sinh Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác của Ban Tuyên giáo Trung ương].

        Sự kiện UNESCO công nhận Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác là Danh nhân văn hóa thế giới không chỉ dành cho những đóng góp của Ông trong lĩnh vực y học mà còn là sự ghi nhận ảnh hưởng to lớn của Ông đối với nền văn hóa, xã hội Việt Nam và thế giới. Ông không chỉ là một thầy thuốc vĩ đại mà còn là một nhà tư tưởng, một người thầy đã truyền đạt những giá trị nhân văn và đạo đức cho nhiều thế hệ thầy thuốc hiện nay và mai sau. [Trích đề cương tuyên truyền 300 năm ngày sinh Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác của Ban Tuyên giáo Trung ương].

          Kỷ niệm 300 năm Ngày sinh Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác là dịp để các thế hệ hôm nay tưởng nhớ, tri ân đối với một danh y lỗi lạc trong lịch sử y học dân tộc với kiến thức uyên thâm, với tinh thần trách nhiệm cao cả trong nghề nghiệp, lòng nhẫn nại, tận tâm, đức hy sinh và lòng thương yêu người bệnh vô bờ bến. Ông là người dựng "ngọn cờ đỏ thắm" trong nền y học nước nhà, là tấm gương sáng ngời về y đức, y đạo, y thuật cho muôn đời noi theo.

         Trong tương lai, di sản của Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác sẽ tiếp tục là nền tảng quan trọng để phát triển y học cổ truyền, kết hợp với y học hiện đại. Trường Cao đẳng Hậu cần 1/ Tổng cục Hậu cần luôn chú trọng công tác nghiên cứu, phát huy và phát triển các giá trị mà Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác để lại, Nhà trường coi những tư tưởng về y đức và giá trị y học, dược học của ông để lại là kim chỉ nam cho hoạt động giáo dục, đào tạo và nghiên cứu khoa học của học viên tại Nhà trường. 

Tin, ảnh: Ban Khoa học quân sự./.